η ‘Κριτική παιδαγωγική’ ενάντια σε κάθε καταπίεση, τα μαθήματα επαναστατικότητας στους Βραζιλιάνους αγρότες, η φυλακή και η εξορία από τη χούντα, η τελική αναγνώριση στην πατρίδα και το μίσος του Μπολσονάρου

Ο Πάουλο Φρέιρε (Paulo Freire, 1921-1997) ήταν Βραζιλιάνος παιδαγωγός, φιλόσοφος και θεωρητικός της εκπαίδευσης. Το έργο του έχει επηρεάσει σημαντικά την εκπαιδευτική θεωρία και πρακτική σε όλο τον κόσμο, ιδιαίτερα στον τομέα της εκπαίδευσης ενηλίκων και της σύνδεσης της μάθησης με την κοινωνική δικαιοσύνη.

Βιώνοντας ως παιδί τις τραγικές συνέπειες της οικονομικής κρίσης του 1929, έβαλε ως στόχο της ζωής του να αγωνιστεί για μια πιο δίκαιη κοινωνία.

Κριτική Παιδαγωγική

Ο Φρέιρε υποστήριζε ότι η εκπαίδευση δεν είναι ουδέτερη, αλλά έχει πολιτικό πρόσημο. Ήταν ένας από τους βασικούς θεμελιωτές της ‘Κριτικής Παιδαγωγικής’, του εκπαιδευτικού κινήματος που επιδιώκει να απελευθερώσει τους μαθητές από τις καταπιέσεις και τις ανισότητες μέσω της κριτικής σκέψης και της συλλογικής δράσης.

Η ‘Κριτική Παιδαγωγική’ θεωρεί πως διαμορφώνοντας μαθητές που θα έχουν ελευθερία συνείδησης και θα αναγνωρίζουν τις αυταρχικές τάσεις, δημιουργεί ελεύθερους ανθρώπους με ενισχυμένη τη φαντασία τους και ικανότητα αυτενέργειας για κοινωνική δικαιοσύνη.

Η παιδαγωγική που δίδαξε ο Πάουλο Φρέϊρε δεν είναι μια στείρα κατάρτιση ή κατήχηση. Είναι μια βαθιά πολιτική πρακτική, που συνδέει τη μάθηση με την κοινωνική αλλαγή.

η ‘Παιδαγωγική των Καταπιεσμένων’

Το πιο γνωστό του έργο, η ‘Παιδαγωγική των Καταπιεσμένων’ (1968), εξετάζει πώς η εκπαίδευση μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο για την απελευθέρωση των καταπιεσμένων. Ο Φρέιρε διαφωνούσε με τη διχοτόμηση μεταξύ διδασκαλίας και μάθησης.

Αρνιόταν τη θεώρηση των μαθητών ως παθητικών δεκτών γνώσης και πρότεινε μια εκπαιδευτική μέθοδο βασισμένη στο διάλογο, που ενθαρρύνει την κριτική σκέψη και τη συμμετοχή.

Πίστευε πως με βάση αυτή τη Διαλογική Μέθοδο, κατά την οποία τόσο η πλευρά των μαθητών όσο και εκείνη των δασκάλων μαθαίνουν η μία από την άλλη, ενθαρρύνεται η κριτική σκέψη.

Για τον Φρέιρε, η εκπαίδευση δεν πρέπει να περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων, αλλά να αποσκοπεί στην απελευθέρωση των ανθρώπων από τις κοινωνικές και πολιτικές καταπιέσεις. Έλεγε με κάθε ευκαιρία πως «Η εκπαίδευση πρέπει να βοηθά τους ανθρώπους να αναγνωρίζουν και να αντιμετωπίζουν τις ανισότητες».

στην καταπολέμηση του (κοινωνικού) αναλφαβητισμού

Ιδιαιτέρως σημαντική ήταν η συμμετοχή του στα προγράμματα για την καταπολέμηση του αναλφαβητισμού που αναπτύχθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1960.

Ο Φρέιρε πίστευε ότι ο αλφαβητισμός δεν είναι απλώς η απόκτηση δεξιοτήτων ανάγνωσης και γραφής, αλλά μια διαδικασία κοινωνικής και πολιτικής χειραφέτησης.

Ο Φρέιρε δίδασκε στο πανεπιστήμιο του Ρεσίφε της Βραζιλίας, όταν του ανέθεσαν να μελετήσει το πρόβλημα της καταπολέμησης του αναλφαβητισμού στη Βορειοανατολική Βραζιλία, το φτωχότερο γεωγραφικό διαμέρισμα της χώρας, όπου ζούσαν πολλά εκατομμύρια φτωχών αγροτών, βυθισμένων στη φτώχεια και στις επιδημίες.

Οι χωρικοί αυτοί δούλευαν από την ανατολή ως τη δύση του ήλιου στα κτήματα μετρημένων στα δάχτυλα μεγαλοτσιφλικάδων. Μέσα σε έξι εβδομάδες, οι αγρότες όχι μόνο άρχισαν να διαβάζουν αλλά το κυριότερο, να κατανοούν ποιος μέχρι τότε όριζε το αν θα μορφωθούν ή όχι.

Από πειθήνιοι εργάτες γης μετατράπηκαν σε ενεργούς πολίτες που αγωνίζονταν για το δίκιο τους.

φυλακή και εξορία

Όπως ήταν αναμενόμενο, το βραζιλιάνικο κατεστημένο επιδίωξε να σπάσει το απόστημα της παιδαγωγικής του Φρέϊρε. Όταν το 1964 ανέβηκε στην εξουσία το αμερικανόπνευστο στρατιωτικό καθεστώς του Καστέλο Μπράνκο, ο Φρέιρε φυλακίστηκε για 70 μέρες.

Kρατήθηκε έγκλειστος σε απάνθρωπες συνθήκες στο Ρεσίφε, όπου υποβλήθηκε σε εξοντωτικές ανακρίσεις. Η εμπειρία του Φρέιρε στη φυλακή τον επηρέασε βαθιά και ενίσχυσε τη στράτευσή του στην απελευθέρωση των καταπιεσμένων μέσω της εκπαίδευσης.

Αφού αποφυλακίστηκε, εξορίστηκε στη Χιλή, όπου με τη συνεργασία της UNESCO και του Χιλιανού Ινστιτούτου για αγροτικές μεταρρυθμίσεις εργάστηκε για πέντε χρόνια στην εκπαίδευση των ενηλίκων. Εκεί έγραψε την ‘Παιδαγωγική των Καταπιεσμένων’.

επιστροφή στην πατρίδα

Ο Πάουλο Φρέιρε επέστρεψε στη Βραζιλία το 1980, μετά από 16 χρόνια εξορίας, λόγω της σταδιακής πολιτικής εξομάλυνσης που οδήγησε τελικά στην αποκατάσταση της δημοκρατίας το 1985.

Συνέχισε να εργάζεται ως παιδαγωγός, συγγραφέας και ακτιβιστής, συμβάλλοντας σημαντικά στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και στην προώθηση της κοινωνικής δικαιοσύνης στη Βραζιλία.

Το 1988, έγινε μέλος του Εργατικού Κόμματος (PT) και αργότερα υπηρέτησε ως Γραμματέας Εκπαίδευσης στο δήμο του Σάο Πάολο (1991-1992). Πέθανε στις 2 Μάη του 1997 από καρδιακή ανεπάρκεια, σε ηλικία 75 ετών.

H κυβέρνηση Μπολσονάρου επιτέθηκε με λύσσα στην παρακαταθήκη του έργου του Φρέϊρε. Ο ίδιος ο νεοφιλελεύθερος πρώην πρόεδρος της Βραζιλίας (2019-2022), υποσχόταν κατά την προεκλογική εκστρατεία του το 2018: «Θα μπω με ένα φλογοβόλο στο Υπουργείο Παιδείας για να διώξω τον Πάουλο Φρέϊρε».

Οι ιδέες του εμπνευστή της ‘Παιδαγωγικής των Καταπιεσμένων’ όμως συνεχίζουν να συγκλονίζουν όσους ασχολούνται με την εκπαίδευση, την κοινωνική δικαιοσύνη και την ανθρώπινη απελευθέρωση.